t . o . l . k . i . e . n
Kunnen boeken ook gevaarlijk zijn? Naast verrijkend, geestesverruimend, ontspannend? Kunnen ze een vertekende blik opleveren van de werkelijkheid? Waardoor je ofwel een eeuwige, hopeloze twijfelaar wordt, ofwel een dogmaticus, immer overtuigd van je eigen gelijk. Word je geen schrijver door zelf eerst veel te lezen. En wanneer verandert reflecteren in een gevangenis?
Ik herinner me de wijze woorden van de vader van mijn beste vriend over het personage Matteo in La Meglio Gioventu, een Italiaanse film die ik verslond omdat het personage me zo hard aan mezelf deed denken: 'Dat komt door die boeken.' Ik ga niet zeggen wat er gebeurt want dat zou een enorme spoiler zijn, maar ook films kunnen verknippen. In de tv-serie The Sopranos imiteren mobsters zo favoriete scènes uit The Godfather en Raging Bull.
Zelf ben ik nog steeds in literaire crisis na alles gelezen te hebben van Svetlana Aleksijevitsj. Deze Wit-Russische Nobelprijswinnares schrijft een zelfverklaarde geschiedenis van de ziel door ontelbare interviews te bundelen maar ook uit te puren tot een soort 'kung fu'. Het vormt een kaleidoscoop van tegenstrijdige stemmen die post-modern geen waarheid bieden en gek genoeg tegelijkertijd wel. Het is intense literatuur, morbide Russisch, met weinig humor, maar wel met heel veel 'soul'. Voor een stuk is het het tegenovergestelde van Honderd Jaar Eenzaamheid van Marquez: een magisch realistisch meesterwerk dat getuigt van een geniale verbeeldingskracht maar in se niks allegorisch heeft. Het is wat het is. Aleksijevitsj toont een rauwe werkelijkheid die in de diepte graaft daarentegen wanneer mensen huilen als een gewonde wolf van de levenspijn. Hoe blank ook, met het westen heeft dit niets te maken. Dit is een ander Europa. Geen first world problems hier, geen yoga, veganisme of keuzestress. Geen job- of carrièrestress. Al gaat haar boek over Tsjernobyl wel over ecologie. En ook hier komt een oosters perspectief kijken (of is het misschien vrouwelijk?). Leven! Alle leven is heilig!
En dan heb ik een perfecte overstap naar het boek dat ik nu aan het lezen ben: De vloek van de nootmuskaat van Amitav Ghosh, een Indiase schrijver geboren in Calcutta. Het boek vormt een aanklacht tegen de visie van het westen om de wereld te materialiseren en alles tot een potentieel product te herleiden. Extractie en consumptie als hoogste doel, als enigste doel met andere woorden. Het voorbeeld van de nootmuskaat verwijst naar de Nederlandse genocide op de Molukken, maar het is overal gebeurd. Ik moet geen tekening maken bij Congo en België zeker? Meerdere stemmen van Amerikaanse natives laat hij aan het woord, de Indiër dus die schrijft over de ouderwetse Indiaan. Zo zou de 'genocide' op de Amerikaanse bizon een bewuste ecologische terreurdaad geweest zijn, een staaltje biologische oorlogsvoering avant-la-lettre waar beide partijen zich bewust van waren. Maar de witte man stond blijkbaar niet zo ver in zijn ecologisch bewustzijn, want aan de grote gevolgen werd geen aandacht besteed. Geert Buelens wijst daar ook op in zijn Wat we toen al wisten. In de jaren '70 had de Club van Rome het al over grenzen aan de groei. We zijn vijftig jaar later. Ik heb zure regen geweten, Tsjernobyl, het gat in de ozonlaag, maar de ongebreidelde consumptiecultuur verandert niet.
En dan keer ik terug naar mijn jeugd, de romantiek, het verlangen, de wensen, de vitaliteit. Ik was bezeten van Tolkien, van Dances With Wolves, van The Last of the Mohicans. Ik verlangde naar zuiverheid, naar oerbossen, naar een wereld voor de contaminatie, voor de vervuiling, voor plastic. Ik ging kapot van de smetvrees, en at zeer selectief, gebaseerd op irrationele motieven: geen eieren, geen gehakt. Over onzichtbare hormonen en conserveermiddelen lag ik niet zo wakker, en ik zou zeker ook nooit een zelf gevangen vis eten, laat staan een kip kelen en plukken. Ik had een neurotische veiligheidsperimeter nodig. Als ik dan lees over PFOS en micro-plastics denk ik wel eens dat ik gelijk had. Ik neem ondertussen al jaren medicatie tegen de smetvrees. Ik eet en drink zonder angst nu. Maar wat is de waarheid, en goed, en gezond? En wanneer zijn er conflicten? Tolkien was effectief geen stadsmens die veel voeling had voor de natuur. Maar we zijn nog nooit zo oud geworden. Ik ben uiteraard geen fan van plofkippen en legbatterijen maar ik heb wel nog nooit salmonella gehad. Zonder Deet word je in de Schotse Highlands levend opgevreten door de muggen en knijten. Ook dat is de natuur. En dat zie je niet in de films. Onlangs ging er een filmpje viraal van een beertje dat meterslange lintwormen uit zijn aars had steken: 'den draad' van In de Gloria noemden ze het, maar het was megasmerig. En het kwam van rauwe zalm te eten. Ik ben een zwemmer, het liefst in de natuur, maar smetvrees is een immer fluisterend stemmetje.
Ik weet niet wat zuiver is, of dat ooit bestaan heeft. Mens zijn is ziek zijn. Malaria was er al in het oude Rome. Dat is dan wellicht het gevaar: ecologie, het groene gedachtengoed, kan bruin worden. Only the strong survive, Darwin, ... Freikörperkultur, lichamelijke opvoeding, het Arische springt me te binnen. Een waanidee dat het vroeger beter was, door te mooie plaatjes op de tv, die fake zijn, het water is nooit zuiver blauw geweest, er zijn altijd virussen, microben en schimmels geweest die het dom op ons 'gemunt' hadden.
De vraag is: kunnen we ooit winnen als mens? En van wie? Van de natuur? Van onszelf?
Kunnen we iets anders zijn dan een beertje met lintwormen, of zalmen vol antibiotica? Of kan dat alleen zonder lichaam? Onze ziel geüpload in de 'cloud', machine worden, onderdeel van energievretende dataservers? Maar wat dan met de liefde? Niet die van de boekskes, of Instagram, niet die van de Kamasutra, maar de echte, die van stervende ouders in hun eigen vuil, van zieke kinderen, van wie je de pijn niet kan wegnemen. Die van Svetlana Aleksijevitsj.
Het was ons lot als mens met ons genie de natuur te verraden. Prometheus zijn zit in onze natuur. Het zou ons sieren als we er dan ook verantwoordelijkheid voor nemen. Dat is de volgende stap, denk ik, vergeving vragen bij onze broeders en zusters, die we eerder niet zagen als familie. Herstellen, luisteren en slikken. Als het niet te laat is.
braakbal/aktion writing 9
The Last Of The Mohicans - Official® Trailer
