De Vrije wil
DE VRIJE WIL
Mensen van mijn leeftijd die ’s maandagsmorgens om 9h uur nergens meer verwacht worden, gaan vaak iets doen dat hen de illusie verschaft dat ze met iets relevants bezig zijn. Liefst gaat het om een bezigheid die niet alleen maar genoegen belooft, maar ook een zekere nuttigheid pretendeert. Een taal leren bij voorbeeld, gesproken in een land met veel zon en lekker eten. Misschien bloemschikken, onbespoten groenten kweken of kunstgeschiedenis studeren. Lucratief hoeft het gelukkig niet meer te zijn, want de kans dat we er, met ons versleten hoofd, nog voor betaald worden ook, is echt helemaal te verwaarlozen.
Ik werd indertijd, nadat ik eerst mijn camera’s en nadien mijn pollepel aan de wilgen had gehangen in feite min of meer gedwongen om filosofie te gaan studeren. Dat zat zo: een van de belangrijke lemma’s waarover de wijsbegeerte al eeuwen nadenkt, dialogeert, publiceert en soebatteert is de vraag of de vrije wil bestaat. Lig er vooral niet wakker van; het zou niet het eerste vraagstuk zijn waar ze niet uit geraken, maar laat dat nu juist iets zijn waar ik zo goed als dagelijks mee geconfronteerd werd.
Zeer regelmatig, aanvankelijk met enige verbazing - maar na een tijdje wen je eraan – stelde ik vast dat delen van mijn lichaam iets totaal anders deden dan datgene wat ik hen toch wel duidelijk en niet mis te verstaan had opgedragen. Volkomen autonoom en soeverein ging de materie van de spieren een geheel eigen weg en zette een aantal acties in gang waar mijn immateriële geest zelfs nog niet aan gedacht had. Niet alleen, maar vooral de mond was daar zeer vasthoudend, zeg maar koppig in. Zo herinner ik me dat het meermaals is voorgekomen dat ik de opdracht gaf om iedereen een goede avond te wensen en mijn mond doodleuk hoorde zeggen: “ Voor mij nog een Trippel van ’t schab en geef de mensen ook nog iets.“ Dat kan je toch bezwaarlijk een persoonlijke interpretatie van een opdracht noemen? De mond was blijkbaar bijdehand genoeg om te weten dat ik met dat rondje erbij nog moeilijk kon terugkrabbelen. Uit zelfverdediging bespaar ik u details van anekdotes waarbij ik op die manier buiten mijn wil in nog gênantere situaties terecht gekomen ben.
Andere spieren deden net zo graag mee met die stille ongehoorzaamheid. Gevolg gevend aan een toch wel dringend advies van mijn huisarts neem ik vastberaden het besluit geen tweede keer aardappelen, vlees en saus op te scheppen; wat zie ik mijn hand doen? Juist.
Als éénpersoonssteekproef stel ik statistisch, laat staan wetenschappelijk, natuurlijk niet veel voor, maar alleszins voor wat mijzelf betreft, is dat met die vrije wil nog niet helemaal opgelost. Als hij al bestaat, dan heeft hij toch niet heel veel in de pap te brokkelen. Een beetje zoals ik gezinshoofd ben.
Hoewel die studie van de late roeping mij op allerlei gebieden veel plezier bezorgd heeft, bracht ze qua oplossing van het ‘vrije wil’-vraagstuk niet veel zoden aan de dijk. Niettegenstaande de min of meer algemene consensus dat hij dus niet bestaat, blijft het intuïtief een harde noot om kraken. Hét struikelblok waar niet alleen onze intuïtie het moeilijk mee heeft is de verantwoordelijkheid. Als de vrije wil niet bestaat, hoe ga je dan iemand op zijn daden aanspreken? Heel ons ethisch én juridisch systeem komt op de helling te staan. Nu hoeft dat voor de vakmensen geen enkel bezwaar te zijn. Een beetje filosoof laat zich immers niet van de wijs brengen door het feit dat zijn conclusies contra-intuïtief, wereldvreemd of ronduit raar zijn. Toen o.a. Spinoza, Hume en d’Holbach indertijd vraagtekens plaatsten bij de persoonlijke God zoals de tijdgenoten die toen dachten, ging men er ook vanuit dat ze niet goed snik waren.