Farshteyt ir vos ikh shrayb do? Nu, azoy shver iz es nit.
Dat komt omdat Jiddisch een Indo-Germaanse taal is. Voor mensen die Nederlands of Duits kennen, is het een eitje om eraan te beginnen. Spreek de tekst gewoon hardop uit. Daarnaast kent het Nederlands (zeker in Nederland) heel wat woorden die direct uit het Jiddisj komen. Gokken, afgepeigerd, gotspe, gozer, sores, gabber, habbekrats, bolleboos, geintje, mazzel, schlemiel, geteisem, lapzwans, mies, schorem, Mokum, ponem, gis, kinnesinne, smoezen, sjofel, sof, stennis, stiekem, gajes, mesjogge, kapsones, makke, pleite, tinnef …
Ik leer de taal nu ruim drie jaar. Misschien niet evident voor een goj, maar ook niet compleet van de pot gerukt. Yiddish is een wereldtaal: over de hele wereld zijn er mensen en gemeenschappen die Jiddisch gebruiken in de dagelijkse omgang, van Vancouver tot Kaapstad, van Buenos Aires tot Seoel, van Antwerpen tot Birobidjan. Als het aanvankelijk de taal was van de diaspora van vrome joden in Oost- en Midden-Europa, dan is Jiddisch nu ook een taal die mensen zich aanleren (lernen zich) omwille van het pure taalgenot.
Jiddisch gebruikt in principe het Hebreeuwse alfabet (alef beys); daar moet je even op oefenen, nieuwe lettertekens die je van rechts naar links schrijft. En je moet een manier vinden om Jiddisch op azerty- en qwerty-toetsenborden weer te geven in Latijnse lettertekens. Dat heet transcriptie.
Nu ik er op let, merk ik dat ik in de bovenstaande fragmenten verschillende transcriptiesystemen door elkaar heb gebruikt. De website Taalvlinder zegt daarover: ‘De transcriptie van het jiddisch/jiddisj blijft een probleem - mesjogge vindt u terug als meshugeh, maar ook als mashugga. Een beetje flexibel zoeken dus.’
Vanwaar die verwarring? Het overgrote deel van beschikbare Jiddische transcripties komt uit het Engels. Zelfs een Franse website als Yidlid kiest voor het transcriptiesysteem van het New Yorkse instituut YIVO. Zo krijg je schlemiel en zinnen als Farshteyt ir …
Het Instituut voor de Nederlandse taal echter heeft een digitaal woordenboek, Sofeer, dat Jiddische woorden omzet volgens een Nederlandse transcriptietabel. Dan wordt het sjlemiel en Farsjtejt ier vos ich sjraib do? Noe, azoi sjver iz es nit. Aan Universiteit Antwerpen is er ook nog een hybride vorm in omloop, waarin je Yiddish niet spelt als Jiddisj, maar als Jiddisch. Om de farwirroeng helemaal compleet te maken is de uitspraak bovendien deels afhankelijk van de regio en de omgeving waarin de woorden worden gebruikt. De vanuit het Hebreeuws geïmporteerde term ksjr, spreek je in het Nederlands uit als koosjer, maar in het Frans als casher (kasjèr).
Jiddisj kan je met recht een wereldtaal noemen, ieder maakt ze zich eigen door haar aan te passen aan de eigen geschiedenis, afkomst of lokale cultuur. Ja, dan moet je een beetje flexibel zoeken. Mooi toch?